Atopowe zapalenie skóry – jak sobie z nim radzić?

AZS czyli atopowe zapalenie skóry to choroba przewlekła, która może dotyczyć zarówno dzieci, jak i dorosłych. To bardzo specyficzny rodzaj dermatozy, ponieważ łączy ona w sobie podłoże immunologiczne, genetyczne, jak i środowiskowe.

To sprawia, że jest dosyć trudna do wyleczenia – jednak z pewnością należy się tego podjąć. AZS może bardzo uprzykrzyć życie chorej osobie – dlatego warto poważnie podejść do kwestii leczenia. 

Jak zbudowana jest skóra?

Dla lepszego zrozumienia funkcji skóry i istoty choroby, jaką jest AZS, warto przypomnieć sobie kilka ważnych kwestii związanych z budową skóry człowieka. 

Skóra składa się z trzech głównych warstw:

  • Tkanki podskórnej – zlokalizowanej najgłębiej. Znajdują się w niej głównie tłuszcze, które są bardzo ważne dla gospodarki energetycznej organizmu, ale również dla funkcjonowania samej skóry.
  • Skóry właściwej – zbudowana głównie z tkanki łącznej, wewnątrz której znajdują się także gruczoły potowe i łojowe, naczynia krwionośne i zakończenia nerwowe, a także mieszki włosowe. 
  • Naskórka – wierzchniej warstwy. Stanowi ona warstwę ochronną dla skóry właściwej dzięki ciasno przylegającym do siebie wzajemnie keranocytom. Oprócz tego w naskórku znajduje się melatonina – ciemny barwnik odpowiadający za rodzaj karnacji. Naskórek jest słabo ukrwiony i unerwiony, dlatego bezboleśnie się łuszczy, gdy zostanie już zużyty. 

Czy na całej powierzchni ciała człowieka skóra jest taka sama? Nie potrzeba specjalistycznej wiedzy, aby zauważyć, że nie.

Na przykład w skórze głowy znajduje się najwięcej mieszków włosowych, skóra pięt jest najgrubsza, a skóra opuszków palców najbardziej unerwiona i ukrwiona.

Pod pachami znajduje się najwięcej gruczołów potowych, a na skórze wewnątrz dłoni nie znajdziemy owłosienia. 

Jakie funkcje spełnia nasza skóra?

Skóra nie jest tylko workiem, który utrzymuje wszystkie nasze wnętrzności w określonym kształcie. Na co dzień wypełnia wiele ważnych funkcji, których istotę w codziennym życiu należy docenić.

Bierze udział w gospodarce wodno-elektrolitowej, pozbywając się nadmiaru wody lub chroniąc przed odwodnieniem. Do tego zapewnia nam utrzymanie właściwej temperatury ciała poprzez termoregulację, głównie wydzielając nadmiar ciepła lub zatrzymując go, czy ochładza ciało w upalne dni zraszając je warstewką potu.

W skórze syntetyzowana jest w letnie dni witamina D niezbędna do utrzymania kości w dobrej formie. Oprócz tego ściśle upakowane komórki skóry właściwej i naskórka to fizyczna bariera przed wnikaniem mikroorganizmów czy toksycznych substancji. To właśnie dzięki niej patogeny możemy wnieść do swojego organizmu na przykład tylko przez ich kontakt z błonami śluzowymi – przez usta, nos, oczy, genitalia.

Płaszcz lipidowy skóry chroni przed niekorzystnym działaniem czynników zewnętrznych – dzięki niemu możemy się kąpać w wannie, a woda z kąpieli nie wnika do wnętrza naszego ciała, czy możemy malować farbami przy użyciu dłoni, a farba zatrzymuje się na powierzchni skóry i nie zabarwia naszych organów. 

Jakie są czynniki powodujące AZS?

Atopia to inaczej predyspozycja danego organizmu do silniejszej reakcji alergicznej w odpowiedzi na niektóre alergeny. Pacjenci z atopią mają w swojej krwi spore stężenie przeciwciał IgE, warunkujących rozwój alergii po kontakcie z alergenem. Stąd też główną przyczyną zapalenia skóry o podłożu atopowym, czyli AZS, jest nieprawidłowe działanie systemu immunologicznego człowieka. Często oprócz AZS pacjenci chorują również na astmę oskrzelową, alergiczny nieżyt nosa lub alergie pokarmowe. 

Geny również mają olbrzymi wpływ na wystąpienie AZS. Filagryna to jedno z białek, które odpowiada za swoistą, fizyczną barierę naskórkową. Jeśli z powodów genetycznych budowa filagryny zostanie zaburzona, chory będzie borykał się z brakiem właściwej bariery naskórka. Niestety, choroba o podłożu genetycznym trudniej poddaje się leczeniu i często ma cięższy przebieg.

Czynniki środowiskowe w tym przypadku zwane są czynnikami wyzwalającymi. Mogą to być alergeny z pyłków, kurzu, alergeny bakteryjne lub grzybicze, alergeny pokarmowe, zanieczyszczenie środowiska, stres, czynniki hormonalne i psychosomatyczne. Czy to oznacza, że żyjąc w sterylnym, pozbawionym stresu środowisku można uniknąć zachorowania? Teoretycznie tak, a przynajmniej znacząco wydłużyć czas do pojawienia się pierwszych symptomów choroby.

Jednak na czynniki tego rodzaju narażeni jesteśmy wszyscy każdego dnia, trudno więc ich uniknąć – prędzej czy później i tak będzie się miało kontakt z alergenami. To dlatego, że nie mając podstaw aby się izolować na przykład od drobinek kurzu, białka mleka krowiego czy pylącego drzewa brzozy, nikt tego nie robi. Śmiało można więc powiedzieć, że jeśli ktoś jest w grupie ryzyka zachorowania na AZS, to prędzej czy później ten problem go dotknie. 

Jak rozwija się AZS?

Nie do końca wiadomo, czy to niewłaściwie nastawiony układ immunologiczny wpływa na upośledzenie struktury skóry, czy też na odwrót – uszkodzona skóra jest miejscem wnikania alergenów, które osłabiają układ odpornościowy. Sugeruje się jednak, że nadmierne utrzymywanie higieny u niemowląt może doprowadzić do rozwoju AZS! Poprzez ograniczanie dziecku od urodzenia kontaktu z drobnoustrojami, uniemożliwia się mu wykształcanie naturalnej odporności.

Nie zaleca się wpadania ze skrajności w skrajność – sterylizowanie smoczka przed każdym użyciem, pranie ubranek w 90 stopniach czy stosowanie bez ważnego powodu oczyszczacza z filtrami w sypialni dziecka nie są dla malucha korzystne. Ale nie wolno również dopuszczać do tego, by niemowlak przebywał w brudzie, był narażony na kontakt z alergenami z każdej strony i smoczek wyjęty z piaskownicy wkładał wprost do buzi. Wtedy jego układ odpornościowy byłby nadmiernie obciążony pracą. 

Jakie są objawy AZS?

Najczęściej choroba zaczyna się ujawniać już we wczesnym dzieciństwie, ale zdarza się również u dzieci starszych. Skóra staje się wyraźnie sucha i przewrażliwiona.

W dodatku powoduje duży świąd, przez co pacjent odczuwa ogromny dyskomfort w ciągu dnia. Szczególnie nocą, gdy nie kontroluje swoich odruchów, rozdrapuje swoją skórę, co daje doskonałe warunki do rozwoju zakażeń drobnoustrojami. Skóra jest zaczerwieniona, popękana, pełna strupów. 

Co ciekawe, świąd i brzydki wygląd skóry mogą się nasilać po kontakcie z alergenami pokarmowymi lub wziewnymi, w przypadku gwałtownych zmian temperatury otoczenia, czy po użyciu niektórych kosmetyków lub materiałów. 

Gdzie najczęściej występują zmiany skórne?

W przypadku niemowląt zmiany obserwowane są głównie na twarzy. U dzieci starszych i osób dorosłych mają one tendencję do występowania w zgięciach łokci, pod kolanami, czy na dłoniach. Nieleczona, przewlekła postać AZS znacząco wpływa na pogrubienie skóry i zmianę jej wyglądu. Dochodzi wtedy do tak zwanej lichenifikacji, czyli uwypuklenia wszystkich zmian na skórze, oraz do dermografii – pod wpływem bodźców mechanicznych skóra odznacza się na biało. 

Jak przebiega AZS?

W przypadku AZS chory ma do czynienia z następującymi po sobie zaostrzeniami i okresami remisji. W czasie remisji zmiany skórne prawie nie występują, chory odzyskuje kontrolę nad swoim codziennym życiem, czuje się lepiej, ale zawsze może spodziewać się nawrotu. Oprócz zmian spowodowanych przez stan zapalny skóry, chorzy mogą borykać się często z nadkażeniami bakteryjnymi i wirusowymi, przez które ich skóra wygląda i leczy się jeszcze gorzej.

Jak prowadzi się leczenie AZS?

Należy podkreślić, że atopowe zapalenie skóry jest chorobą przewlekłą. Oznacza to, że zadaniem lekarza przy ścisłej współpracy z pacjentem jest maksymalne wydłużenie okresów remisji oraz złagodzenie przebiegu nawrotów choroby, tak, aby życie pacjenta było jak najbardziej znośne. 

Podstawą leczenia jest oczywiście wyeliminowanie czynników, które nasilają objawy: drażniących kosmetyków, proszków do prania, stosowanie właściwej diety eliminacyjnej. Należy także unikać czynników takich jak stres czy nagłe zmiany temperatur, które wyzwalają objawy. Jednak same wykluczenie ich nie poprawi stanu skóry.

Dlatego bazą leczenia będzie odpowiednia pielęgnacja. Wykorzystuje się w tym celu specjalne kosmetyki zwane emolientami – na bazie tłuszczów, które odbudowują płaszcz lipidowy skóry. Emolienty znajdują się na przykład w płynach do kąpieli, żelach pod prysznic, mydłach, balsamach, kremach do ciała. Należy je używać systematycznie, w celu łagodzenia zmian, wspomagania ich leczenia oraz profilaktyki nawrotów.

Swego czasu do leczenia używało się maści z glikokortykosteroidami. Są ona bardzo skuteczne w leczeniu stanów zapalnych skóry, jednak nie nadają się do długotrwałego stosowania z uwagi na duże ryzyko powikłań – ścieńczenia skóry, aż do jej zaniku, czy powstawania rozstępów. Stosuje się więc coraz częściej inhibitory kalcyneuryny, a także miejscowo środki odkażające i antybiotyki – tylko w przypadku zakażenia skóry drobnoustrojami, aby nie rozwijać oporności skóry na antybiotyki. Wyhamowanie reakcji zapalnych można też uzyskać stosując glikokortykoidy doustne, jednak nie wolno ich używać zbyt długo. Wykorzystuje się również immunosupresanty: metroteksat i cyklosporynę w celu hamowania nadmiernej aktywności układu odpornościowego, oraz leki przeciwhistaminowe, łagodzące uciążliwy świąd skóry. U osób dorosłych dobre efekty przynosi także terapia światłem ultrafioletowym. Kąpiele w słonej wodzie morskiej lub z dodatkiem soli morskiej mogą przynieść natychmiastową ulgę w objawach AZS. 

Utrzymywanie prawidłowej bariery lipidowej naskórka powinno być ważne dla każdego z nas, ale w szczególności u osób ze stwierdzonym atopowym zapaleniem skóry. Poprzez właściwą dietę i tryb życia, pielęgnację skóry oraz włączenie leczenia można uzyskać bardzo dobre wyniki. Przede wszystkim uwidaczniają się one brakiem lub złagodzeniem uciążliwości objawów, co dla osób chorych jest i tak ogromną ulgą.