FODMAP – dieta eliminacyjna lekarstwem na IBS

Zespół jelita drażliwego to stosunkowo nowa jednostka chorobowa dodana w ostatnich latach, określana w skrócie jako IBS (Irritable Bowel Syndrome). Jednostka ta jest o tyle skomplikowana, że wymaga wykorzystywania tak zwanych kryteriów rzymskich, czyli precyzyjnego dookreślenia częstotliwości występowania objawów oraz obecności poszczególnych symptomów, by można było zdiagnozować IBS. Wśród dietetyków, których pacjenci przychodzą po poradę w sprawie IBS, panuje moda na zalecanie diety FODMAP. Czym jest ta dieta i czy naprawdę działa przy tym schorzeniu?

Zespół jelita drażliwego – czym się charakteryzuje?

IBS jest chorobą przewlekłą, która nawet w przypadku nieleczenia nie powoduje innych chorób ani nie jest śmiertelna. Jednakże z uwagi na przykre, dokuczliwe objawy, wskazane jest aby podejmować się jej leczenia jak najwcześniej po wykryciu, w celu odzyskania dawnego komfortu życia. Za przyczynę choroby uważa się nadmierny stres, który powoduje zaburzenia flory jelitowej, w połączeniu z siedzącym trybem życia i niską aktywnością fizyczną. Przyczyna mogą być też nieregularne, ciężkostrawne posiłki, czy długotrwałe przyjmowanie niektórych leków, również tych popularnych przeciwbólowych czy przeciwzapalnych dostępnych bez recepty. Najczęściej choroba ta dotyczy kobiet między 20. a 40. rokiem życia. 

Jakie są objawy IBS według IV Kryteriów Rzymskich?

  • Bóle brzucha występujące bez przerwy przez minimum 3 dni w miesiącu przez okres trzech miesięcy
  • Dodatkowo występuje zmniejszenie bólu brzucha po wypróżnieniu
  • Pojawiają się silne wzdęcia
  • Chorobie towarzyszą też nadmierne gazy
  • Zmienia się konsystencja i wygląd stolca
  • Zmianie ulega też częstotliwość wypróżnień

Czym są FODMAP?

FODMAP to skrót od: Fermentable Oligosaccharides, Disaccharides, Monosaccharides And Polyols. Są to węglowodany o krótkich łańcuchach, które powodują, że są one szybko fermentowane, a także charakteryzują się wysokim ciśnieniem osmotycznym. Wśród tych węglowodanów są lepiej lub gorzej znane nam cukry:

Poprzez zdolność do wiązania wody, FODMAP zwiększają jej absorpcję w jelicie, dokąd trafiają w niezmienionej postaci. Powoduje to rozciąganie jelita i w konsekwencji przykre doznania – uczucie przelewania, wzdęcia, gazy, biegunki i ból brzucha. W przypadku osób zdrowych te cukry nie powodują żadnych dolegliwości lub powodują wręcz niezauważalne objawy, są jedynie problematyczne dla tych, którzy cierpią na IBS lub na nieswoiste choroby zapalne jelit.

Na czym polega dieta low FODMAP?

Jest to klasyczna dieta lecznicza o charakterze eliminacyjnym, polegająca na wykreśleniu z jadłospisu na pewien czas produktów nasilających objawy. W prowadzeniu tej diety pomocne będzie wsparcie dietetyka, który będzie przeprowadzał pacjenta przez poszczególne etapy. Zachowanie właściwej kolejności przeprowadzania diety jest bardzo ważne dla osiągnięcia leczniczego efektu. 

I etap – redukcja. Trwa on 2-6 tygodni, w czasie których całkowicie eliminowane są produkty niewskazane.

II etap – wprowadzenie. To czas od 8 do 12 tygodni, kiedy to stopniowo, najlepiej w odległości trzydniowej, wprowadza się pojedyncze produkty FODMAP do diety. 

III etap – ułożenie diety. To w zasadzie nie tyle etap, co przystosowanie do włączenia pewnych ograniczeń na stałe. Chodzi tak naprawdę o przywrócenie produktów FODMAP do diety, jednak z wyłączeniem tych, które z pewnością wywołują dolegliwości. Dzięki temu normalne odżywianie nie powinno powodować dyskomfortu, a pacjent jest świadomy jakie produkty są dla niego niewskazane, i których powinien unikać na stałe. Z biegiem czasu można sprawdzać, czy tolerancja na te produkty się poprawiła, i ponownie (oczywiście stopniowo) włączać je do diety obserwując swoje samopoczucie. 

Które produkty są niedozwolone na diecie low FODMAP?

Jest to rodzaj diety stosunkowo łatwej do wprowadzenia, bo wymagającej jedynie likwidacji z jadłospisu kilkunastu produktów, które spożywa się na co dzień. Które z produktów należy bezwzględnie eliminować?

Pomimo eliminacji sporej grupy produktów spożywczych, które znamy i lubimy, dieta low FODMAP nie powinna być specjalnie uboga w owoce, warzywa ani produkty zwierzęce i zbożowe – dozwolone są na przykład mięsa, ser brie czy mozzarella, nabiał bez laktozy i inne.

W jaki sposób badano skuteczność tej diety?

Dzięki wdrożeniu w życie diety low FODMAP, pacjent zyskuje szansę na to, by całkowicie wyleczyć się ze swoich dolegliwości i powrócić do dawnego komfortu życia bez stosowania farmaceutyków – które wciąż są zalecane przez wielu lekarzy, nie do końca wiedzących jak sobie poradzić z IBS lub nie potrafiących go zdiagnozować. 

Skuteczność diety low FODMAP zbadano poprzez metaanalizę sześciu randomizowanych badań kontrolnych i szesnastu nierandomizowanych. Wśród uczestników diety kontrolnej były osoby spożywające dietę zalecaną na objawy IBS przez pracowników służby zdrowia oraz osoby spożywające swoją dotychczasową, zwyczajną dietę. Uczestnicy mieli od 18 do 74 lat, więc rozpiętość wiekowa była bardzo szeroka, co pozwalało uwzględnić różne uwarunkowania układu pokarmowego zależne od wieku. W badaniach randomizowanych brano pod uwagę diety trwające 3-6 tygodni, a nierandomizowane trwały do 2 dni do 35 miesięcy. 

W pomiarach skuteczności diety wzięto pod uwagę dwa kryteria mierzone przed rozpoczęciem diety i po jej zakończeniu:

  • IBS-SSS czyli IBS-Severs Scoring System oznaczający intensywność objawów. Ma on postać skali od 1 do 500. Łagodny IBS to wyniki do 175, umiarkowane schorzenie daje efekty od 175 do 300, natomiast w przypadku ciężkich objawów IBS wyniki przekraczają 300.
  • IBS-QOL  czyli IBS Quality of Life czyli jakość/komfort życia. Pacjent umieszcza na skali swoje samopoczucie związane z objawami na podstawie 34 instrukcji. Wyliczone przy użyciu wzoru wyniki rozkładają się następująco: 0 to wynik mówiący o fatalnej jakości życia, a 100 o wysokim komforcie i dobrym samopoczuciu. 

Aby móc ocenić skuteczność diety, IBS-SSS powinien obniżać się, zaś IBS-QOL powinien wzrastać w miarę trwania diety. W badaniach oczywiście uwzględniono również heterogeniczność wyników, na podstawie statystyki, aby były one jak najbardziej wymierne i wiarygodne. 

Jakie były wyniki badań?

Uczestnicy zgłaszali przede wszystkim poprawę w zakresie bólu brzucha, jako najczęstszej i najszybciej ustępującej pod wpływem diety dolegliwości. W dalszej kolejności ustępowały objawy takie jak gazy, biegunki, nudności, zaparcia. Średni spadek wyników IBS-SSS wynosił 122,64, natomiast w grupie kontrolnej 69,64. Za istotny uważa się spadek wartości IBS-SSS o przynajmniej 50 punktów. Wykazano tym samym, że diety o niskim spożyciu FODMAP były bardziej skuteczne niż diety w grupach kontrolnych. W badaniach randomizowanych i nierandomizowanych grupy podniosły poziom IBS-QOL o 10-10,5 punkta. W tym przypadku jednak za klinicznie znaczący uważa się wynik poprawy IBS-QOL o minimum 14 punktów. 

Czy dieta low FODMAP jest skuteczna przy IBS?

Jak można się spodziewać, wyniki metaanalizy są obiecujące, choć niejednoznaczne. Zdecydowanie wykazują one skuteczność przy ustępowaniu objawów zespołu jelita drażliwego i powodują złagodzenie ich objawów. Z drugiej jednak strony – jak to metaanalizy, nawet po uwzględnieniu wszystkich aspektów „rozpraszających” są mocno uśredniającymi wnioskami. Tym samym z pewnością przytrafi się wielu pacjentów, dla których ta dieta eliminacyjna będzie prawdziwym wybawieniem od dotychczasowych problemów jelitowych, a dla innych nie będzie ona specjalnie skuteczna. 

Czy warto spróbować diety low FODMAP?

Dieta o niskich FODMAP jest rodzajem diety eliminacyjnej, jednak nie wykluczającej żadnej z grup produktów. Jest bogata w określone warzywa, owoce, nabiał, produkty zbożowe, a także mięso. Nie wymusza restrykcji kalorycznych, a jedynie jakościowe, a więc nie powinna powodować niedoborów żywieniowych nawet przy długim czasie stosowania. Zdecydowanie jest ona dietą bezpieczną, którą można wdrożyć w życie nawet samodzielnie i bez konsultacji z lekarzem czy dietetykiem. Wsparcie specjalisty żywienia będzie jednak przydatne, szczególnie dla osób niespecjalnie doświadczonych w komponowaniu sobie menu. 

Wdrażając dietę low FODMAP przy objawach zdiagnozowanego lub niezdiagnozowanego jeszcze IBS, warto prowadzić dzienniczek żywieniowy. Należy w nim skrupulatnie zapisywać pory, ilości i rodzaje jedzonych posiłków, a także odnotowywać swoje samopoczucie po posiłkach. To zdecydowanie ułatwi skuteczne prowadzenie diety, również w przypadku kolejnej wizyty u lekarza lub dietetyka!