W naszej diecie jest mnóstwo związków, które mają podobną budowę chemiczną, lecz przez jakiś jej element mogą charakteryzować się zupełnie odmienną rolą w organizmie ludzkim. Dotyczy to na przykład fitosteroli – to związki o strukturze chemicznej przypominającej cholesterol, lecz mające inne pochodzenie, a ich działanie jest wręcz przeciwstawne do steroli zwierzęcych. Jak działają i gdzie można znaleźć fitosterole?

Czym są fitosterole?

Są to sterole oraz stanole roślinne, o bardzo korzystnym wpływie na organizm człowieka. Występują we wszystkich roślinach, ale najwięcej jest ich w produktach takich jak:

Dieta naszych praprzodków obfitowała w fitosterole, było ich wówczas w ciągu dnia około 1 grama na dzień, co stanowi sporą ilość. Wynika to z większego dostępu do żywności pochodzenia roślinnego, w porównaniu z mięsem i nabiałem. W diecie przodków nie brakowało pełnych ziaren oraz orzechów, które są wręcz kopalnią fitosteroli. W porównaniu do naszego obecnego stylu żywienia nazywanego dietą zachodnią, w której średnio spożywa się od 150 do 450 mg dziennie fitosteroli, dieta paleolityczna wydaje się być rzeczywiście dużo bardziej korzystna. 

Jak kształtuje się biodostępność fitosteroli w diecie?

Oprócz zawartości składników bioaktywnych w poszczególnych produktach spożywczych, ważnym aspektem jest również ich biodostępność, czyli zdolność do wchłaniania i wykorzystania przez organizm. Sposób wchłaniania fitosteroli w organizmie jest dość ciekawy, ponieważ aby mogły one zadziałać, w spożywanym jedzeniu musi się znaleźć odpowiednia ilość tłuszczu. 

Wygląda to tak: fitosterole muszą zostać wchłonięte przez micele. Micele to mieszanina tłuszczy, soli żółciowych i steroli. Powstają one w jelicie cienkim po spożyciu tłustego posiłku. Gdy micele wchłoną fitosterole, mogą zostać w tej postaci przyswojone przez enterocyty – komórki wyściełające błonę śluzową jelita cienkiego. Transport aktywny przez błonę śluzową odbywa się za pośrednictwem specjalnego transportera cholesterolu, który jest aktywny również dla fitosteroli. Potem następuje szereg procesów mających za zadanie włączyć fitosterole do właściwego sposobu działania w organizmie. To dlatego powinowactwo fitosteroli do cholesterolu jest tak bardzo ważne dla ich funkcji prozdrowotnych.

Wchłanianie fitosteroli

Jednak to, że nasza dieta zawiera dużo mniej fitosteroli niż dieta praprzodków nie jest jedynym czynnikiem przemawiającym za tym, że ich udział w naszym zdrowiu jest wciąż zbyt niski. Okazuje się, że stężenie fitosteroli w surowicy krwi u przeciętnie odżywiającego się człowieka jest nawet kilkaset razy niższe, niż stężenie cholesterolu. Cholesterol ma poziom wchłanialności około 50-60%, natomiast sterole roślinne zaledwie 5%, a stanole roślinne – 0,5%. To niskie stężenie fitosteroli w surowicy krwi w stosunku do cholesterolu można tłumaczyć poprzez słabe wchłanianie jelitowe fitosteroli i jednoczesne ich zwiększone wydalanie do żółci.

Co robią fitosterole w organizmie człowieka?

Obniżanie poziomu cholesterolu LDL

Spożywając produkty zawierające dużą ilość naturalnych fitosteroli można znacząco poprawić swoje wyniki badań. Zmniejszają one poziom „złego” cholesterolu LDL, a także obniżają całkowite stężenie lipoprotein. Wynika to z wypierania cholesterolu przez fitosterole na poziomie tworzenia się miceli, i tym samym utrudniania wchłaniania LDL do organizmu. Badania wskazują także, że wysokie spożycie fitosteroli ułatwia wydalanie cholesterolu wraz z żółcią o 36% i kałem aż o 74%! Te mechanizmy wciąż są jeszcze w fazie badań, ale prawdopodobnie wynika to z działania wspomagającego usuwanie cholesterolu z tkanek obwodowych i makrofagów. Następnie cholesterol jest transportowany do wątroby, stamtąd do woreczka żółciowego, gdzie jest przechowywany w żółci wykorzystywanej do dalszych procesów trawiennych. 

Potencjalnie niekorzystny wpływ na krwinki czerwone

W badaniach na zwierzętach stwierdzono, że zdolność fitosteroli do wypierania cholesterolu może też przenosić się na błony komórkowe. Tym samym w przypadku bardzo wysokiego spożycia fitosteroli w ilości nawet 1 g na 1000 kcal dziennie mogłoby wpłynąć na pogorszenie struktury krwinek czerwonych – ich większą kruchość i mniejszą odkształcalność. W czterotygodniowym badaniu z udziałem ludzi nie stwierdzono jednak żadnych zmian w strukturze erytrocytów. 

Potencjalny wpływ na poziom testosteronu

Wstępne badania sugerują, że bardzo wysokie spożycie fitosteroli może wpływać na zmniejszenie poziomu testosteronu u mężczyzn. Nie potwierdzono jednak tego wpływu w badaniu na grupie mężczyzn, którzy spożywali wysokie dawki fitosteroli przez rok trwania badania. 

Działanie przeciwnowotworowe

Fitosterole mogą być jednym ze składników diety sprzyjających zapobieganiu powstawania nowotworów. Nieliczne badania wykazały, że fitosterole potrafią zmniejszać proliferację komórek nowotworowych, indukują ich apoptozę, a także zmniejszają inwazyjność. Badania te muszą jednak być przeprowadzone w szerszym zakresie, by móc udowodnić prawdziwość tej tezy. 

Działanie przeciwzapalne

Sugeruje się, że fitosterole są w stanie osłabiać działalność zapalną makrofagów i neutrofili. Ta teza jednak również wymaga dalszych badań. 

Przy jakich schorzeniach fitosterole mogą być pomocne?

Choroby serca

Fitosterole mają przede wszystkim działanie ochronne na naczynia krwionośne, a zatem zapobiegają chorobom serca i miażdżycy. Wynika to nie tylko ze zmniejszenia poziomu cholesterolu LDL, ale również z korzystnego wpływu na obniżanie sztywności tętnic i czynności śródbłonka naczyniowego. To drugie działanie ochronne na naczynia krwionośne nie jest jeszcze do końca poznane, ale tak czy owak – warto spożywać więcej fitosteroli dla zdrowia własnego serca i tętnic!

Nowotwory

Liczne badania wykazują, że najniższe spożycie fitosteroli w diecie było u osób chorujących na nowotwory piersi, prostaty, żołądka, płuc. Nie jest jednak do końca jasne, czy to właśnie fitosterole są odpowiedzialne za efekt antynowotworowy, czy też może inne związki zawarte w roślinach czy olejach. 

Łagodny przerost prostaty

Okazuje się, że fitosterole są w stanie wyleczyć i wspomóc leczenie łagodnego przerostu prostaty u mężczyzn. Przede wszystkim pomagają one zmniejszyć dolegliwości związane z tym schorzeniem, czyli głównie trudności z oddawaniem moczu. 

Czy warto stosować suplementy diety z fitosterolami?

Coraz popularniejsze są fitosterole w postaci suplementów diety, które czasami o wiele łatwiej jest nam przyjmować niż zadbać o właściwie zbilansowaną dietę roślinną. Zażywanie suplementów diety bogatych w te związki wydaje się nie mieć żadnych skutków ubocznych. Ostrożność powinny zachować jedynie kobiety w ciąży, u których z reguły nie zaleca się testowania na sobie żadnych nowości. Sporadyczne skutki uboczne w postaci niestrawności mogą być obserwowane jedynie u osób spożywających powyżej 1,6 g fitosteroli dziennie. Zazwyczaj nadmiar składnika w diecie wynika z „doładowywania” diety suplementami bez zbytniej potrzeby, i prawdopodobnie taki właśnie efekt obserwuje się również w przypadku fitosteroli.

Należy pamiętać, aby produkty z fitosterolami, mającymi służyć poprawie stanu zdrowia, spożywać w towarzystwie tłuszczu. Oczywiście lepszym wyborem będą tłuszcze pochodzące z ryb morskich czy olejów roślinnych, niż z mięsa i produktów mlecznych, jednak i one są potrzebne w diecie. Dobrze jest również dbać o większą podaż produktów bogatych w karotenoidy, ponieważ zwiększanie fitosteroli w diecie skutkuje zmniejszeniem stężenia karotenoidów w osoczu krwi.