Rola probiotyków w stymulacji układu immunologicznego i ochronie przed infekcjami u osób prowadzących wysiłkowy tryb życia

Streszczenie

Sportowcy wysokiego wyczynu jak również osoby uprawiające sport amatorski znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka infekcji dróg oddechowych oraz przewodu pokarmowego. Infekcje te wpływają negatywnie na kondycję psychiczną i fizyczną sportowca oraz osiągane w następstwie wyniki sportowe. Uważa się, że zaburzenia mikrobioty jelitowej, szczególnie często raportowane u sportowców wyczynowych, mogą być związane ze zwiększoną podatnością na infekcje. Probiotyki i prebiotyki wydają się obiecującą opcją profilaktyki i leczenia nawracających infekcji i innych jednostek chorobowych u sportowców.

[su_icon_text icon=”http://motywatordietetyczny.pl/wp-content/uploads/2017/05/mass.jpg” icon_color=”#f90809″ icon_size=”57″]Jeżeli chcesz otrzymywać materiały dotyczącego zdrowych jelit prosto na massengera kliknij w ten link : Włącz powiadomienia [/su_icon_text]

Słowa kluczowe: nawracające infekcje, probiotyki, sport wyczynowy, ekosystem jelitowy

Sportowcy wysokiego wyczynu są grupą szczególnie narażoną na nawracające infekcje, szczególnie górnych dróg oddechowych czy przewodu pokarmowego. Konsekwencją jest często zmniejszenie liczby dni, które mogą być poświęcone na treningi, co najczęściej skutkuje pogorszeniem kondycji fizycznej i formy sportowej prezentowanej na zawodach. Niejednokrotnie opisywane infekcje skutkują koniecznością zastosowania antybiotyków, co wpływa na zaburzenie równowagi mikroflory jelitowej i powoduje następcze zmniejszenie odporności. Często raportowanym problemem w charakteryzowanej grupie jest także zespół chronicznego zmęczenia, jednostka o nadal nieustalonej etiologii.

Przeprowadzone dotychczas badania wskazują na istotne znaczenie ekosystemu jelitowego w prawidłowym funkcjonowaniu układu immunologicznego. Probiotyki i prebiotyki, mające na celu odbudowę zaburzonej mikrobiotyjelita wydają się celowym działaniem u sportowców wysokiego wyczynu. Rozliczne analizy wykazały efektywność szczepów probiotycznych w zmniejszaniu ryzyka infekcji oraz redukcji nasilenia zespołu chronicznego zmęczenia w sporcie wyczynowym.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie roli mikrobiotyjelitowej oraz probiotyków w utrzymaniu homeostazy organizmu, ze szczególnym uwzględnieniem profilaktyki chorób infekcyjnych oraz zespołu chronicznego zmęczenia.

Probiotykoterapia w sporcie

Wykazana w badaniach zdolność probiotyków do poprawy ogólnej kondycji zdrowotnej może mieć istotne znaczenie w sporcie wysokiego wyczynu. Istotny jest przede wszystkim korzystny wpływ na układ odpornościowy, łagodzeniemanifestacji chorób atopowych i alergicznych, zmniejszaniepodatności na infekcje przewodu pokarmowego i górnych dróg oddechowych oraz łagodzenie negatywnych skutków antybiotykoterapii (16).

Jest to szczególnie istotna obserwacja, gdyż sport, zwłaszcza w aspekcie wyczynowym, wiąże się z prawdopodobieństwem rozwoju zaburzeń jakościowych i ilościowych mikroflory jelitowej. Najprawdopodobniej dysbioza bakteryjna u zawodników sportowych, jak również uosób związanych amatorsko ze sportem, wynika ze zwiększonej podaży białka w diecie (co jest czynnikiem promującym wzrost proteolitycznych drobnoustrojów chorobotwórczych). Na promocję niepożądanych drobnoustrojów w przewodzie pokarmowym wpływają także często

stosowane przez sportowców leki przeciwbólowe (niesteroidowe leki przeciwzapalne), antybiotyki czy też inhibitory pompy protonowej. Wymienione czynniki wpływają ponadto negatywnie na funkcjonowanie bariery jelitowej, wpływając na zwiększenie przenikania antygenów przez ścianę jelita do krwi i następczą aktywację układu immunologicznego (17). W konsekwencji w środowisku sportowców obserwuje się stosunkowo częste występowanie zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego, co niejednokrotnie wiąże się z koniecznością ograniczenia aktywności sportowej (18). Stosowanie probiotykoterapii jest wartościową opcją terapeutyczną w opisywanej grupie. Suplementacja szczepów probiotycznych przyczynia się nie tylko do eliminacji dysbiozy, wpływając również korzystnie na odporność, redukując konieczność stosowania antybiotyków i redukując częstość infekcji ze strony górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, co jest szczególnie istotne u osób uprawiających sport wyczynowy (19 – 21).

Ogólna poprawa odporności oraz eliminacja (złagodzenie) dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u osób zawodowo związanych ze sportem będzie wpływała na zmniejszenie czasu absencji na treningu, a w konsekwencji pośrednio na poprawę osiąganych w sporcie wyników. Celem niniejszej pracy będzie przedstawienie aktualnego stanu wiedzy odnośnie celowości i rzeczywistych efektów stosowania probiotykoterapii u sportowców.

W randomizowanej, podwójnie zaślepionej analizie przeprowadzonej przez Lamprecht M. i sp. wykazano, że suplementacja probiotykiem poprawia szczelność bariery jelitowej i redukuje parametry stanu zapalnego w organizmie. Do analizy zakwalifikowano 23 systematycznie trenujących mężczyzn, których włączono bądź do grupy suplementowanej wieloszczepowym probiotykiem (1010 CFU/day) bądź placebo. Interwencja trwała 14 tygodni. Przed i po cyklu suplementacji uczestnicy poproszeni zostali o wykonanie 90 minutowego treningu ergonomicznego, po którym oceniano wybrane parametry: przesiąkliwość jelitową (zonulina, α1-antytrypsyna w kale), białko karbonylowe i malondialdehyd, status całkowitego utleniania lipidów, czynnik martwicy nowotworów alfa (TNF-α) oraz poziom interleukiny 6 (IL – 6). Wykazano, iż leczenie probiotyczne istotnie zmniejsza stężenie zonuliny w kale, co świadczy o poprawie funkcjonowania bariery jelitowej. Jest to szczególnie istotne w aspekcie sportowców, którzy często skarżą się na problemy trawienne i dolegliwości bólowe ze strony przewodu pokarmowego. Problemy te najczęściej dotyczą biegaczy i triatlonistów, co jest najprawdopodobniej skorelowane ze zmienionymi przepływami krwi z narządów wewnętrznych do serca i mięśni szkieletowych. Aktywność fizyczna, zwłaszcza realizowana z wysoką intensywnością, prowadzi do redukcji przepływu krwi przez tkanki jelit oraz termicznego uszkodzenia błony śluzowej jelita. Konsekwencją może być zniesienie prawidłowej funkcji bariery jelitowej oraz rozwój odpowiedzi zapalnej. W następstwie sportowcy skarżą się często na nawracające mdłości, bóle brzucha, skurcze, biegunki i wymioty. Z kolei zwiększona przepuszczalność bariery jelitowej może prowadzić do endotoksemii i rosnącejpodatności na rozwój infekcji oraz aktywacji autoimmunologicznej, na drodze przenikania toksyn i patogenów do układu krwionośnego (23, 24). Z tego względu ograniczenie uszkodzeń w obrębie nabłonka jelita za pomocą odpowiednio dobranych probiotyków jest kwestią kluczową dla ograniczenia dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Prezentowane badanie wykazało ponadto, iż suplementacja probiotyczna obniża poziom prozapalnego TNF – alfa, co jest istotne gdyż intensywne ćwiczenia fizyczne indukują utlenienie białek (22).

Stymulacja układu immunologicznego osiągana na drodze długoczasowej suplementacji przekłada się bezpośrednio na zmniejszenie ilości infekcji pokarmowych oraz ze strony górnych dróg oddechowych. W analizie West NP. i wsp. oceniano efekt suplementacji probiotykiem na wspomniane zdarzenia u 465 zdrowych, aktywnych fizycznie kobiet i mężczyzn. Badanie przeprowadzono metoda randomizacji, z podwójną ślepą próbą. Grupa 1 otrzymywała szczep Bifidobacterium animalis subsp. lactis Bl-04 w dawce 2.0 × 10(9) CFU/ dzień, grupa 2 probiotyczną mieszaninęLactobacillus acidophilus NCFM i Bifidobacterium animalissubsp. lactis Bi-07 (NCFM & Bi-07) w dawce 5 × 10(9) CFU/ dziennie, natomiast grupa 3 preparat placebo. Wykazano, iż ryzyko występowania infekcji górnych dróg oddechowych było zdecydowanie niższe w grupie suplementowanej szczepem Bifidobacterium w porównaniu z placebo, co raz jeszcze potwierdza szczepozależność efektów probiotykoterapii (25).

Kliknij poniżej w „Polub tę stronę”, a będziesz na bieżąco informowany o nowych artykułach z mojego bloga.

___________________________________________

W kolejnej analizie postanowiono ocenić wpływ probiotykuna częstość występowania, nasilenie i czas trwania infekcji u profesjonalnych graczy rugby (26). W tym celu 30 rugbistów suplementowano najpierw probiotykiem, a następnie po 4 tygodniowym okresie przerwy (tzw. okres washout) podawano im placebo. W trakcie stosowania probiotyku u 14 uczestników ani razu nie wystąpił epizod infekcji ze strony przewodu pokarmowego lub górnych dróg oddechowych. Podobne obserwacje w trakcie stosowania placebo dotyczyły jedynie 6 sportowców. Średni czas trwania infekcji był również dłuższy w grupie otrzymującej placebo niż probiotyk, nie odnotowano natomiast różnic w nasileniu objawów. Podobnie, korzystny wpływ probiotyku na odporność wykazano w analizie z wykorzystaniem L. casei Shirota. W opisywanym badaniu oceniano wpływ 4 – miesięcznej suplementacji probiotycznej w okresie zimowym na częstość infekcji ze strony górnych dróg oddechowych i markery odporności u kobiet i mężczyzn aktywnie uprawiających sport. 84 zawodników zakwalifikowano go grupy badanej, otrzymującej L. casei Shirota (n = 42) lub kontrolnej, otrzymującej placebo. W grupie nie otrzymującej probiotyków odnotowano 36% częstsze występowanie infekcji górnych dróg oddechowych, aniżeli w grupie kontrolnej (p<0,1). Stężenie IgA w ślinie zawodników było istotnie wyższe w grupie badanej, na poziomie istotności statystycznej w 8 i 16 tygodniu suplementacji. Widać więc, iż suplementacja probiotykiem redukuje częstość infekcji ze strony górnych dróg oddechowych i poprawia parametry odporności, co może pośrednio przełożyć się na poprawę osiąganych wyników sportowych. Należy jednak zaznaczyć, iż nie wszyscy badacze uzyskują podobnie korzystne efekty. Przykładowo, w analizie Gleeson M. i wsp. analizowano skuteczność probiotykoterapii w zapobieganiu infekcjom górnych dróg oddechowych w okresie letnim. W grupie badanej sportowcy otrzymywali szczep Lactobacillus salivarius, 2 × 1010 CFU/ dziennie, co kontrolowano podażą placebo. Interwencja trwała przez 16 kolejnych tygodni. Nie odnotowano istotnych statystyczne różnic w częstości występowania infekcji, długości ich trwania oraz zaostrzeniu objawów pomiędzy grupą otrzymującą probiotyk i placebo. Nie wykazano także różnic pomiędzy grupami w aspekcie ilości leukocytów oraz ocenianych w ślinie białek antybakteryjnych. Na podstawie uzyskanych wyników można oszacować, iż suplementacja sportowców szczepem L. salivarius w okresie letnim nie przynosi wymiernych korzyści zdrowotnych (28). Powyższe obserwacje potwierdzają, iż właściwości danego szczepu probiotycznego są szczepozależne, a co za tym idzie probiotykoterapia musi być celowana, aby cechowała się odpowiednią skutecznością.

Istotne są także pilotażowe doniesienia wskazujące na skuteczność probiotykoterapii w redukcji przewlekłego zmęczenia u sportowców. W pracy Clancy RL i wsp. podjęto istotny problem przewlekłego zmęczenia i przetrenowania u sportowców, co jest czynnikiem istotnie redukującym wydolność organizmu. Autorzy wskazali, iż u sportowców zmagających się z opisywanym problemem występuje redukcja czynników odpornościowych, tj. zmniejszonestężenie IgA w ślinie i zmniejszona sekrecja interferonu – gamma, w porównaniu ze sportowcami zdrowymi, nie raportującymi przewlekłego zmęczenia. Obraz kliniczny podobny jest do reaktywacji wirusa Epsteina – Barra (herpeswirus) w organizmie.

W efekcie wdrożenia miesięcznej suplementacji probiotycznym szczepem Lactobacillus acidophillus w dawce 2* 1010 CFU/ dzień zaobserwowano istotny wzrost stężenia interferonu – gamma u przemęczonych sportowców, porównywalny z poziomem tego parametru u zdrowych osób (30)

Konkludując, zgodnie ze wspólnym stanowiskiem Centralnego Ośrodka Medycyny Sportowej i Komisji Medycznej Polskiego Komitetu Olimpijskiego z 2012 roku, probiotyki znajdują się w tzw. grupie produktów B, czyli produktów co do których wyniki rzetelnych badań naukowych, opublikowanych w recenzowanych czasopismach są niejednoznaczne, jednak istnieją wartościowe prace sugerujące korzystny wpływ na zdolność do wysiłku fizycznego (29). Autorzy stanowiska konkludują, iż mimo braku (na podstawie aktualnego stanu wiedzy) silnych dowodów na stricte ergogeniczne działanie probiotyków, dowody dotyczące działania ochronnego przed chorobami układu oddechowego i pokarmowego są dość silne (29). Dzięki suplementacji probiotycznej osiągana jest ogólna poprawa stanu zdrowia i odporność organizmu. Jest to szczególnie istotne w grupie profesjonalnych sportowców, gdzie można założyć dość silne obciążenie układ immunologicznego intensywnym wysiłkiem fizycznym. Dzięki zmniejszaniu ryzyka infekcji przewodu pokarmowego i górnych dróg oddechowych, probiotyki redukują problem nie obecności na treningach, zwiększając tym samym formę psychofizyczną zawodnika. Wydaje się więc, iż w świetle aktualnych badań, probiotykoterapia jest ciekawą i wartościową metodą poprawy kondycji u sportowców wysokiego wyczynu jak również amatorów.

Ekosystem jelitowy – budowa i funkcja

Ekosystem jelitowy, czyli układ mikroorganizmów zasiedlających przewód pokarmowy, odgrywa wiodącą rolę w zachowaniu zdrowia i utrzymaniu homeostazy nie tylko jelit, lecz również całego organizmu. Opisywany układ jest niezwykle liczny i złożony – w 1 g treści kałowej znajduje się ponad 1012 jtk (jednostek tworzących kolonie) mikroorganizmów, reprezentujących jednoczasowo niemal 1000 gatunków bakteryjnych. Mikroorganizmów zasiedlających przewód pokarmowy jest dziesięciokrotnie więcej aniżeli komórek ludzkiego organizmu. Przekłada się to na niemal 100 – krotnie większą liczbę genów bakteryjnych, w stosunku do genomu człowieka. Zaznaczyć należy, iż przewód pokarmowy jest miejscem bytowania nie tylko bakterii, lecz również w mniejszym stopniu grzybów, pierwotniaków, a nawet wirusów. W zachowanym stanie zdrowia drobnoustroje jelitowe pozostają z organizmem gospodarza w obustronnie korzystnych relacjach, które opisać można jako wzajemny mutualizm (1, 2, 3). Największe nagromadzenie i zróżnicowanie drobnoustrojów jelitowych występuje w jelicie grubym, przede wszystkim w okrężnicy, stanowiąc niemal 50 % treści jelita grubego (4).

Tak olbrzymie zróżnicowanie i liczebność mikroorganizmów autochtonicznych wynika z wszechstronności i mnogości pełnionych przez nie ról metabolicznych i immunologicznych.

Jedną z wiodących ról mikrobioty jest dostarczanie energii z pożywienia. Mikroorganizmy autochtoniczne rozkładają węglowodany złożone (trudno przyswajane lub nieprzyswajane przez człowieka) do korzystnych dla zdrowia krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych SCFA (ang.: short‑chain atty acids) i cukrów prostych. Dzięki temu mikrobionty produkują niemal 15 % całej energii ze spożywanego pokarmu. Wytwarzane w tym procesie SCFA (szczególnie kwas masłowy) są jednoczasowo substratem dla komórek nabłonka jelita, warunkując jego prawidłowe namnażanie i różnicowanie. Odpowiednie stężenie maślanujest związane z uszczelnianiem nabłonka jelita i zmniejszaniem jego przepuszczalności. W konsekwencji osiągane jest prawidłowe funkcjonowanie bariery jelitowejoraz redukcja/ zniesienie stanu zapalnego w błonie śluzowej jelita (5, 6).

Dodatkowo, w trakcie procesów metabolicznych prowadzonych przez szczepy bakteryjne w jelicie dochodzi do związania/ rozłożenia i w efekcie neutralizacji potencjalnychkarcenogenów, składników żółci, ksenobiotyków czy wybranych leków. W ten sposób osiągany jest efekt potencjalnie przeciwnowotworowy, o którym aktualnie szeroko się dyskutuje w kontekście mikrobioty jelita (7). Kolejnym pożądanym dla organizmu efektem metabolizmu bakterii autochtonicznych jest wytwarzanie szeregu witamin, takich jak kwas foliowy, witaminy z grupy B i K (8, 9).

Funkcja metaboliczna mikroflory jelitowej nie jest jedyną rolą odgrywaną przez bakterie autochtoniczne. Niezwykle istotny jest regulacyjny wpływ mikrobioty jelita na układ immunologiczny, a dzięki temu udział w modyfikacji odporności organizmu. Przypomnieć należy, iż niemal 90% komórek immunokompetentnych zlokalizowanych jest w przewodzie pokarmowym. Tkanka limfatyczna jelit jest więc głównym rezerwuarem komórek odpornościowych w ludzkim organizmie. Rola ochronna realizowana przez komórki immunologiczne w jelicie bazuje na zdolności do odróżniania prawidłowej, niezbędnej dla zdrowia mikroflory autochtonicznej od drobnoustrojów potencjalnie patogennych, które powinny być unieszkodliwiane i eliminowane (10). Właściwe funkcjonowanie układu GALT (ang. gut-associatedlymphoid tissue; tkanka limfatyczna zlokalizowana w przewodzie pokarmowym) zależy w głównej mierze od prawidłowego ekosystemu jelitowego. To właśnie mikroorganizmy zasiedlające przewód pokarmowy są jednymi z pierwszych antygenów, z którymi mają kontakt i na których”trenują” swą aktywność komórki układu immunologicznego. Mikrobiota jelitowa stymuluje układ immunologiczny (szczególnie komórki dendrytyczne i makrofagi) do odpowiedzi tolerogennej. Polega ona na zwiększonej sekrecji sIgA (pierwsza linia obrony organizmu przed patogenami), zmniejszonej reaktywności błonowych receptorów TLR(ang.: toll-like receptor), aktywacji limfocytów regulatorowych,

Nieprawidłowa reakcja układu immunologicznego na bakterie autochtoniczne jest przyczyną rozwoju stanów zapalnych w przewodzie pokarmowym i jest rozważana jaka jedna z potencjalnych przyczyn rozwoju nieswoistej choroby zapalnej jelit (11).

Mikroflora jelitowa jest ponadto skuteczną barierą dla rozwoju mikroorganizmów chorobotwórczych. Dzięki konkurencji o dostępne składniki odżywcze w świetle jelita oraz zajmowanie receptorów na powierzchni nabłonka,generowane są niekorzystne warunki dla rozwoju mikroflory patogennej. Część bakterii jelitowych wytwarza ponadto szereg metabolitów o aktywności przeciwdrobnoustrojowej (kwasy organiczne, związki systemu laktoperoksydazy, nadtlenek wodoru, bakteriocyny), dzięki czemu dochodzi do eliminacji patogenów z przewodu pokarmowego. Będąc częścią bariery jelitowej, mikrobiota jelitowa odgrywa ponadto istotną rolę w zapewnieniu selektywnej jejprzepuszczalności (12).

Pełnione przez bakterie autochtoniczne funkcje troficzne, immunologiczne oraz metaboliczne znajdują bezpośrednie odzwierciedlenie w kondycji zdrowotnej. Załamanie równowagi bakteryjnej w jelicie czyli dysbioza jest z kolei potwierdzoną przyczyną licznych chorób. Zaliczyć tu należy między innymi organiczne i czynnościowe choroby przewodu pokarmowego, alergie i nietolerancje pokarmowe, zwiększoną podatność na zakażenia, obniżoną odporność organizmu, a nawet zaburzenie nastroju, depresję czy otyłość.

Z tego względu wszelkie zaburzenia ilościowe i jakościowe w obrębie ekosystemu jelitowego są niejednokrotnie pierwszym ogniwem w rozwoju szeregu jednostek chorobowych. Współczesny tryb życia, stres, nadużywanie leków, wysokoprzetworzona żywność negatywnie wpływają na różnorodność mikrobioty jelitowej, sprzyjając rozwojowi drobnoustrojów potencjalnie patogennych i grzybów, przy jednoczasowej redukcji liczby bakterii prozdrowotnych (14).

Z tego względu podejmowane są próby odbudowy zachwianej równowagi bakteryjnej w jelicie. Do podstawowych interwencji mających na celu eliminację dysbiozy należą probiotyki, prebiotyki oraz żywność funkcjonalna.

Probiotyki, czyli żywe szczepy bakterii probiotycznych, o udokumentowanej zdolności pozytywnego oddziaływania na zdrowie, wywodzą się właśnie z przewodu pokarmowego. Skuteczność ich działania wynika z odtwarzania korzystnych warunków w przewodzie pokarmowym, sprzyjających namnażaniu pożądanej mikroflory autochtonicznej. Ponadtoaktywność metaboliczna, troficzna i immunostymulująca szczepów probiotycznych jest odwzorowaniem analogicznych funkcji pełnionych przez bakterie jelitowe (15). Do najczęściej wykorzystywanych szczepów probiotycznych należą bakterie kwasu mlekowego z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium, o udokumentowanej skuteczności w profilaktyce i wspomaganiu leczenia wielu chorób.

 

W naszym ośrodku przeprowadzane są badania diagnostyczne dla pacjentów z całej Polski w aspekcie oceny:

• zaburzeń mikroflory jelitowej, z indywidualnymi wskazaniami do probiotykoterapii i prebiotykoterapii
• zaburzeń funkcjonowania przewodu pokarmowego
• alergii i nietolerancji pokarmowych
• kwasów metabolicznych w moczu wraz z indywidualnie dobraną propozycją suplementacji

Szachta P.1, Sieńczewski Ł.1, Ignyś I.2,

1. Centrum Medyczne VitaImmun w Poznaniu
Ul. Czechosłowacka 103 Poznań 61-425

2. Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusz Piaseckiego w Poznaniu; Wydział Wychowania Fizycznego, Sportu i Rehabilitacji; Zakład Higieny
Kierownik Zakładu: Prof dr hab. Łucja Pilaczyńska- Szcześniak

Piśmiennictwo

1. Neish A.: Microbes in gastrointestinal health and disease. Gastroenterology 2009, 136, 65‑80.
2. Cario E.: Commensal‑innate immune miscommunication in IBD pathogenesis. Dig Dis 2012, 30, 334‑340.
3. Radwan P., Skrzydło‑Radomańska B.: Rola mikroflory jelitowej w zdrowiu i chorobie.Gastroenterologia Praktyczna • 2/2013 1 – 11
4. Hooper L. V., Gordon J. I.: Commensal hostbacterialrelationships in the gut. Science. 2001; 292 (5519): 1115–18.
5. Blaut M.: Gut microbiota and energy balance: role in obesity. Proc Nutr Soc. 2014 Dec 18:1-8.
6. Lewis K1, Lutgendorff F, Phan V, Söderholm JD, Sherman PM, McKay DM.: Enhanced translocation of bacteria across metabolically stressed epithelia is reduced by butyrate. Inflamm Bowel Dis. 2010 Jul;16(7):1138-48.
7. Oelschlaeger TA.: Bacteria as tumor therapeutics? Bioeng Bugs. 2010 Mar-Apr;1(2):146-7. doi: 10.4161/bbug.1.2.11248
8. Olszewska J., Jagusztyn‑Krynicka E.K.: Human microbiome project – mikroflora jelit oraz jej wpływ na fizjologię i zdrowie człowieka. Post Mikrobiol2012, 51, 243‑256.
9. Sobieszczańska B.M.: The influence of intestinal dysbiosis on human health. Gastroenterol Pol 2008, 15, 287‑290
10. Sartor R.B.: Microbial influences in inflammatory bowel disease. Gastroenterology 2008, 134, 577‑594
11. Ewaschuk JB., Dieleman LA.: Probiotics and prebiotics in chronic inflammatory bowel diseases. World J Gastroenterol. 2006 October 7; 12(37): 5941–5950
12. Chung H., Kasper D.L.: Microbiota‑stimulated immune mechanisms to maintain gut homeostasis. Curr Opin Immunol 2010, 22, 455‑460
13. Ottman N. Smidt H. de Vos VM.,Belzer C.: The function of our microbiota: who is out there and what do they do? Front Cell Infect Microbiol. 2012; 2: 104.
14. Dave M.D., Higgins P.D., Middha S. Rioux K.P. et al.: The human gut microbiome: current knowledge, challenges, and future directions. Transl Res 2012, 160, 246‑257
15. Petschow B., Doré J., Hibberd P. i wsp.: Probiotics, prebiotics, and the host microbiome: the science of translation. Ann N Y Acad Sci. 2013 December; 1306(1): 1–17
16. Wakeman M.: A review of the role of probiotics in sport. Br J Sports Med 2013;47:e4
17. Frank M., Ignyś I., Gałęcka M., Szachta P.: Alergia pokarmowa IgG-zależna i jej znaczenie w wybranych jednostkach chorobowych. Pediatria Polska 2013; 88(3): 252–257
18. Marlicz M.: Wysiłek fizyczny a mikroflora przewodu pokarmowego — znaczenie probiotykóww diecie sportowców. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2014; 5 (3)
19. Gleeson M, Bishop NC, Oliveira M, Tauler P: Daily probiotic’s (Lactobacillus casei Shirota) reduction of infection incidence in athletes. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2011, 21:55-64.
20. Cox AJ, Pyne DB, Saunders PU, Fricker PA: Oral administration of the probiotic Lactobacillus fermentum VRI-003 and mucosal immunity in endurance athletes. Br J Sports Med 2010, 44:222-226
21. Kekkonen RA, Vasankari TJ, Vuorimaa T, Haahtela T, Julkunen I, Korpela R: The effect of probiotics on respiratory infections and gastrointestinal symptoms during training in marathon runners. Int J Sport Nutr Exerc Metab2007, 17:352-363
22. Lamprech M., Bogner S. Schippinger G. i wsp.:Probiotic supplementation affects markers of intestinal barrier, oxidation, and inflammation in trained men; a randomized, double-blinded, placebo-controlled trial. Journal of the International Society of Sports Nutrition 2012, 9:45
23. West NP, Pyne DB, Peake JM, Cripps AW: Probiotics, immunity and exercise: a review. ExercImmunol Rev 2009, 15:107-126
24. Fasano A: Leaky gut and autoimmune diseases. Clinic Rev Allerg Immunol 2012, 42:71-78
25. West NP., Horn PL, Pyne DB3, Gebski VJ4, Lahtinen SJ5, Fricker PA6, Cripps AW.: Probioticsupplementation for respiratory and gastrointestinal illness symptoms in healthy physically active individuals. Clin Nutr. 2014 Aug;33(4):581-7
26. Haywood BA, Black KE, Baker D, McGarvey J, Healey P3, Brown RC.: Probiotic supplementation reduces the duration and incidence of infections but not severity in elite rugby union players. J Sci Med Sport. 2014 Jul;17(4):356-60
27. Gleeson M1, Bishop NC, Oliveira M, Tauler P.: Daily probiotic’s (Lactobacillus casei Shirota) reduction of infection incidence in athletes. Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2011 Feb;21(1):55-64
28. Gleeson M1, Bishop NC, Oliveira M, McCauley T, Tauler P, Lawrence C.: Effects of a Lactobacillus salivarius probiotic intervention on infection, cold symptom duration and severity, and mucosal immunity in endurance athletes. Int J Sport NutrExerc Metab. 2012 Aug;22(4):235-42
29. Wspólne Stanowisko Centralnego Ośrodka Medycyny Sportowej i Komisji Medycznej Polskiego Komitetu Olimpijskiego: Stosowanie suplementów diety i żywności funkcjonalnej w sporcie. Rekomendacje dla polskich związków sportowych. Warszawa 2012
30. Clancy RL, Gleeson M, Cox A, Callister R, Dorrington M, D’Este C, Pang G, Pyne D, FrickerP,.: Reversal in fatigued athletes of a defect in interferon gamma secretion after administration of Lactobacillus acidophilus. Br J Sports Med. 2006 Apr;40(4):351-4.